Drodzy Czytelnicy, dzisiaj chciałbym się podzielić kilkoma uwagami dotyczącymi tak zwanych środków zapobiegawczych w postępowaniu karnym.  Jak zapewne wiecie, w prawie polskim obowiązuje zasada domniemania niewinności. Oznacza ona, że oskarżonego (osobę, której przedstawiono zarzuty), uważa się na niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem[1]. Zdarza się jednak, że tej – uznawanej za niewinną – osobie, już podczas postępowania przygotowawczego, przed udowodnieniem winy, skutecznie utrudnia się życie, poprzez nałożenie pewnych, mniej lub bardziej uciążliwych obowiązków. Rzeczone obowiązki wprowadza się właśnie w ramach środków zabezpieczających. Warto jest więc dowiedzieć się, kiedy takie „utrudniacze życia” mogą być zastosowane i co można zrobić jeśli zostaną zastosowane?

Jako że środków zapobiegawczych jest kilka, dzisiaj skupię się tylko na jednym z nich, a mianowicie na dozorze Policji. Do pozostałych środków zapobiegawczych zalicza się: tymczasowe aresztowanie (jedyny izolacyjny środek zapobiegawczy); poręczenie; nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym; zawieszenie w czynnościach służbowych lub wykonywaniu zawodu; zakaz opuszczania kraju, z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy.

Najpierw jednak trzeba ustalić kiedy środki zapobiegawcze mogą w ogóle zostać zastosowane?

1. Przesłanki stosowania środków zapobiegawczych.

Żeby w ogóle móc zastosować środek zapobiegawczy, muszą zachodzić przesłanki ogólne oraz szczególne przewidziane w Kodeksie postępowania karnego.

Ogólnie, środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.[2]

Natomiast jeśli chodzi o przesłanki szczególne, to środki zapobiegawcze można stosować, jeżeli zachodzi: 1) uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu; 2) uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób będzie utrudniał postępowanie karne.[3]

Jak widać powyżej, środki zapobiegawcze nie mogą być stosowane swobodnie. Ich nadrzędnym celem jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, czyli zadbanie o to aby oskarżony nie zniknął jak kamfora, albo nie wpływał na zeznania świadków. Już w tym miejscu warto zwrócić uwagę, że „utrudniacze życia” nie powinny być stosowane w celu utrudniania życia lub szykany oskarżonego. Funkcja środków zapobiegawczych jest czysto procesowa i nie powinny fundować oskarżonemu przedwczesnej kary.

2. Dozór Policji.

Jak już wspomniałem wyżej, jednym ze środków zapobiegawczych jest oddanie oskarżonego pod dozór Policji. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub z innymi osobami, zakazie zbliżania się do określonych osób na wskazaną odległość, zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru.[4]

3. Zasadność stosowania środków zapobiegawczych - środki odwoławcze.

Wyobraźmy sobie teraz – Drodzy Czytelnicy – następującą sytuację. Załóżmy, że Pan Janusz jest nauczycielem angielskiego w szkole podstawowej. Pan Janusz udziela również prywatnych korepetycji. Pewnego dnia, jedna z uczennic (oczywiście nieletnia), złożyła na Policji zawiadomienie, że Pan Janusz dopuścił się molestowania seksualnego na jej szkodę. W sprawie wszczęto postępowanie karne, aby w fazie przygotowawczej zweryfikować zasadność zawiadomienia. Prokurator, wierząc dziewczynce, oraz sam będąc ojcem dziecka uczęszczającego do szkoły, w której naucza Pan Janusz, nałożył na oskarżonego (bowiem Panu Januszowi przedstawiono zarzuty), środek zapobiegawczy w postaci dozoru Policji, połączony z zakazem zbliżania się do osób małoletnich poniżej 15 roku życia.

Powyższy środek zapobiegawczy oznacza dla Pana Janusza – de facto – brak możliwości wykonywania pracy na etacie w szkole oraz uniemożliwia udzielanie prywatnych korepetycji nieletnim uczniom (a tylko takim Pan Janusz udziela korepetycji). Nie da się ukryć, że zastosowany środek zapobiegawczy wywraca życie oskarżonego do góry nogami, oraz prowadzi do stygmatyzowania go w społeczeństwie i utraty zaufania potrzebnego do wykonywania dotychczasowego zawodu, co może przesądzić o dalszej karierze oskarżonego, nawet jeżeli ostatecznie zostanie uniewinniony. Pamiętajmy bowiem o tym, że Pan Janusz – do czasu wydania wyroku – jest w świetle prawa niewinny. Trudno w tym przypadku mówić, aby zastosowanie powyższego środka zapobiegawczego miało na celu zabezpieczenie postępowania karnego. No bo przed jakim zachowaniem taki środek ma zabezpieczyć postępowanie karne? Tymczasem dozór Policji winien mieć na celu zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego, a nie „utrudniać życie” dozorowanemu. W mojej ocenie, środek zapobiegawczy został w tym przypadku zastosowany w sposób nieprawidłowy i powinien zostać uchylony. No dobrze, ale czy da się coś z tym zrobić?

Kodeks postępowania karnego przyznaje oskarżonemu narzędzia pozwalające na obronę przed nieprawidłowym zastosowaniem środków zapobiegawczych. Po pierwsze, na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie[5]. Po drugie, oskarżony może w każdym czasie  składać wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. W przedmiocie tego ostatniego wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu – sąd, przed którym sprawa się toczy.[6]

Pamiętajmy więc, że istnieje możliwość „walczenia” z nieprawidłowo zastosowanymi środkami zapobiegawczymi, zwłaszcza takimi, które są dla oskarżonego nadmiernie uciążliwe lub nie spełniają swojego celu procesowego. Oczywiście służymy pomocą w ocenie sytuacji oraz w sporządzeniu odpowiednich środków odwoławczych. Uważajcie na siebie i do poczytania!